Ralf Ruckus (2013)
Tekst pochodzi ze wstępu wydawanej przez Oficynę Bractwo “Trojka” książki, która w polskim przekładzie ukazała się pt. “Niewolnicy Apple’a”:
Smartfony, tablety, notebooki, konsole do gier i komputery stacjonarne to dzisiaj ikony postępu, indywidualności, wolności i kreatywności. Dla wielu ludzi, których stać na zakup takich narzędzi i gadżetów, stanowią one podstawę organizacji pracy i życia codziennego. Zapowiedź udostępnienia urządzeń nowej generacji wywołuje ekscytację na całym świecie, obiecując nowe funkcje, jeszcze więcej rozrywki i atrakcji.
Sprzęt elektroniczny spływa potem i krwią. Miliony młodych zwykle migrantów zarobkowych, którzy musieli sprzedać swoją siłę roboczą, żeby przeżyć, harowały w nędznych halach produkcyjnych fabryk elektronicznych w Azji, Ameryce Łacińskiej i Europie Wschodniej. Stres, praca zmianowa, niskie płace, despotyczny sposób zarządzania, wypadki i choroby zawodowe to charakterystyczne cechy tego rodzaju przemysłowych obozów pracy. W medialnej wersji cyfrowego modernizmu, prezentowanej nam w hasłach reklamowych Apple’a czy Samsunga, nie ma miejsca na taki horror.
Do 2010 r. tajwańsko-chiński koncern elektroniczny Hon Hai i jego córka Foxconn znany był głównie osobom z branży elektronicznej. Następnie w przeciągu roku dziesiątki młodych pracowników i pracownic w Chinach popełniło samobójstwo, skacząc z budynków fabrycznych koncernu. Działacze grup solidarnościowych w Chinach, Hongkongu i innych krajach wskazywali na nędzne warunki pracy jak też militarny styl zarządzania przedsiębiorstwem jako przyczyny samobójstw. Potępili celowy podział i separację pracowników na terenie hal fabrycznych i hoteli pracowniczych, które miały zapobiegać ruchowi oporu w Foxconnie.
Później nastąpiła międzynarodowa kampania społeczna skierowana przeciwko warunkom panującym w Foxconnie, a także przeciwko jednemu z głównych zleceniodawców: amerykańskiej firmie Apple. Apple nie posiada własnych fabryk i zleca produkcję swoich iPhone’ów i iPadów podwykonawcom takim jak Foxconn, którzy w Chinach i innych krajach prowadzą fabryki produkujące na światowe rynki. Model produkcji polegający na tym, że markowe przedsiębiorstwa nie mają własnych fabryk, a przedsiębiorstwa produkcyjne nie mają własnej marki, rozwinął się w latach 70. i 80. w branży elektronicznej, a także w innych sektorach gospodarki, takich jak przemysł obuwniczy i włókienniczy.
Apple dostarcza projektów i technologii Foxconnowi, który organizuje produkcję przemysłową. Mimo że ten ostatni pod względem liczby zatrudnionych zdobył pozycję jednego z największych koncernów przemysłowych na świecie, który produkuje dla wielu znanych marek, a w branży elektronicznej stał się niemal monopolistą, to większość zysków z przemysłu elektronicznego czerpią zleceniodawcy tacy jak Apple.1
Pod względem wartości giełdowej Apple jest obecnie najdroższym przedsiębiorstwem na świecie. Ponieważ firma utrzymuje się dzięki swojemu wizerunkowi – jako firmy innowacyjnej, nowoczesnej, cool – i jak żadna inna kreuje wizję człowieka podłączonego ze wszystkich stron do sieci, to niestrawne opowieści o samobójstwach i wyzysku w chińskich fabrykach Foxconna w znacznym stopniu burzą ten obraz. To dlatego Apple naciskał na Foxconna, żeby we właściwy sposób zareagował na kampanię. Menedżerowie Apple starali się również zbagatelizować problem złych warunków panujących w fabrykach.2
Pun Ngai, Lu Huilin i inni naukowcy z Chin, Hongkongu i Tajwanu postanowili zdobyć więcej konkretnych wiadomości na temat warunków panujących w Foxconnie i wiosną 2010 r. rozpoczęli służący temu projekt badawczy. Gromadzili informacje o działalności Foxconna w Chinach, przeprowadzali wywiady z pracownikami przed tamtejszymi fabrykami i hotelami pracowniczymi jak też na ich terenie, poddawali analizie formy wyzysku, a także reakcje pracowników. Niektórzy studenci i studentki będący uczestnikami projektu zatrudnili się nawet na kilka tygodni lub miesięcy w fabrykach Foxconna, żeby mieć możliwość porozmawiania z pracującymi w nich osobami oraz spisania ich doświadczeń i wyników badań.
Książka
W niniejszej książce wydawcy Pun Ngai, Lu Huilin, Guo Yuhua i Shen Yuan podsumowują wyniki projektu badawczego, posługując się przy tym dwoma rodzajami narracji: z jednej strony członkowie grupy badawczej w kolejnych rozdziałach analizują ważne aspekty modelu Foxconna, a z drugiej strony poszczególni pracownicy i pracownice, opowiadając swoje historie, opisują codzienne życie i wyzysk w fabrykach Foxconna. Pod koniec wstępu w module „Imperium Foxconna” przedstawiony został krótki zarys rozwoju tego elektronicznego giganta.
We wprowadzającym rozdziale pierwszym „Uwagi krytyczne na temat modelu Foxconna” Pun Ngai, Han Yuchen, Guo Yuhua i Lu Huilin wyliczają sytuacje krytyczne, następnie dokładniej przedstawiane w kolejnych rozdziałach, takie jak nieopłacone nadgodziny, masowe zatrudnianie praktykantów i liczne wypadki przy pracy. Los pracownicy Tian Yu, która skoczyła z budynku hotelowego Foxconna i przeżyła upadek, jest przewodnim tematem pierwszej historii pracownicy: „Praca była bezsensowna”.
W rozdziale drugim „Reżim produkcyjny” Deng Yunxue, Jin Shuheng i Pun Ngai opisują machinę Foxconna od środka: warunki pracy, taylorowskie metody zarządzania oraz restrykcyjny system fabryczny. Foxconn stawia na militarny dryl, normy, kontrolę, dyscyplinę, kary i upokarzanie, tak aby wymusić na pracownikach posłuszeństwo i uległość. Historia pracownicy Xu – „Karać, przede wszystkim karać” – ukazuje, jak taki system rozwijał się przez lata.
W rozdziale trzecim „Praca wraz z mieszkaniem” Liang Zicun, Bao Chengliang i Lu Huilin zajmują się specjalnym systemem zarządzania w halach fabrycznych i hotelach pracowniczych, który umożliwia wydłużanie dnia roboczego, nieustanną kontrolę i podział pracowników – a tym samym podporządkowanie wszystkich dziedzin życia dyktatowi kapitału jak również wymaganiom kapitalistycznej produkcji i reprodukcji. Następnie pracownik Cheng opisuje swoją reakcję na kontrolę i napastliwość w hali produkcyjnej oraz w internacie: „Od pracy w Foxconnie ludzie głupieją”.
W rozdziale czwartym „Era praktykantów” Xu Yi, Dong Junyan i Cheng Pingyuan opisują praktykę zatrudniania uczniów i uczennic w Foxconnie jako taniej, a zarazem elastycznej siły roboczej. Przysłani przez szkoły do Foxconna są zatrudniani przy produkcji, co redukuje koszty i wprowadza podziały wśród zatrudnionych. Praktykanci nie otrzymują więc żadnego szkolenia, lecz pracują przy produkcji. Historia praktykantki Wan ukazuje oblicze tego wyzysku: „Codziennie byłam kompletnie wykończona”.
W rozdziale piątym „Ekspansja na Zachód” Li Changjiang i Chen Huiling opisują proces relokacji fabryk do Chin środkowych i zachodnich jako remedium na presję płacową w fabrykach położonych na wybrzeżu. Państwo, wspierając budowę zakładów w nowych lokalizacjach, pełni przy tym szczególnie istotną rolę w procesie wywłaszczania ludności z ziemi i werbowania nowej siły roboczej. Historia „Panem i władcą jest maszyna” opowiedziana przez Yanga, studenta i pracownika produkcyjnego, ukazuje różne oblicza zdehumanizowanej pracy w jednej z nowych fabryk Foxconna na zachodzie, w tym również coraz większy opór stawiany przez pracowników.
W rozdziale szóstym „Fabryka pozostawia blizny” Xu Yi, Su Yihui i Shen Yuan zajmują się licznymi wypadkami, a także chorobami zawodowymi, związanymi z produkcją iPhonów jak też innych gadżetów, które są zwykle tuszowane przez menedżerów Foxconna. W opowieści „Foxconn zostawił mnie w potrzebie” pracownik Liu odkrywa manewry, jakie w tym celu stosuje Foxconn – kosztem pracowników.
W rozdziale siódmym „Protesty pracownicze w Foxconnie” Jenny Chan, Pun Ngai i Mark Selden opisują akcje protestacyjne pracowników zatrudnionych w firmie, między innymi strajk pasywny, zamieszki w internatach, strajki i „przedstawienie” zwane „Skokiem z budynku”: grożenie grupowym samobójstwem. W aktualizacji „Nowe zamieszki w chińskich fabrykach Foxconna” opisane są ekscesy w Foxconnie w Taiyuan z września 2012 r. oraz strajk w Zhengzhou z października 2012 r., a w module „Związek zawodowy w Foxconnie” Li Changjiang, Liang Zicun oraz Shen Hong opisują, jak nieudolnie spełniają swoją funkcję tamtejsze państwowe związki zawodowe.
Rozdział ósmy „Koniec epoki globalnych superfabryk” poświęcony jest podsumowaniu wyników badań przez Pun Ngai, Han Yuchen, Shen Yuan i Lu Huilin. Foxconna określają jako „globalną superfabrykę”, która z jednej strony reprezentuje licznych producentów na zamówienie, a z drugiej strony jest „miniaturową wersją chińskiej ‘fabryki świata’”. Ich zdaniem praca migrantów zarobkowych i fabryki produkujące na światowe rynki są „epokowym błędem”, opowiadają się oni za „bardziej ludzkim modelem rozwoju społecznego”.
Dwa rozdziały uzupełniające przedstawiają sytuację i walki pracownicze w światowych fabrykach elektronicznych na obszarze Europy Wschodniej. W dodatku pierwszym „Integracja różnych reżimów pracy? Foxconn w Czechach” Rutvica Andrijasevic i Devi Sacchetto opisują sytuację panującą w fabrykach Foxconna w Pardubicach i Kutnej Horze w Czechach. Badają oni doświadczenia pracowników, proces zatrudniania siły roboczej przez agencje pracy tymczasowej jak również rolę, jaką w procesie budowy i eksploatacji fabryk pełni państwo. Podobieństwa do sytuacji w fabrykach chińskich są uderzające.
W drugim dodatku „‘Nie jesteśmy maszynami!’. Walka pracowników chińskiej fabryki elektroniki w Polsce” przyjaciele Gongchao analizują strajk w fabryce chińskiego producenta elektroniki Chung Hong w Specjalnej Strefie Ekonomicznej Wrocław-Kobierzyce w południowo-zachodniej Polsce przeprowadzony latem 2012 r. Strajk ukazuje granice i możliwości oporu pracowniczego w fabrykach z „odchudzoną produkcją” oraz załogą podzieloną na pracowników z umowami na czas określony i nieokreślony. Na końcu książki zamieszczona została lista „materiałów dostępnych w sieci” – tekstów, stron internetowych, filmów – poświęconych sytuacji i walkom pracowniczym w Foxconnie i innych fabrykach.
Wnioski ogólne
Autorzy i autorki książki koncentrują się na przedstawieniu wyzysku opartego na reżimie – dryl, internaty, relokacja – w odpowiedzi na zachowanie zatrudnionych – marzenia o ucieczce, rotacja pracowników, walki. Foxconnowi zależy na taniej produkcji dóbr konsumpcyjnych i dużym zysku. Temu celowi podporządkowane są wszystkie życiowe potrzeby zatrudnionych przez niego ludzi – osiągany jest on środkami ideologicznymi, propagandowymi, szantażem i przemocą. Tym, co przeraża najbardziej, nie są ekstremalne zachowania i podłość, lecz zwykły, codzienny, pozornie normalny wyzysk, poniżenie, opresja, zimna kalkulacja, a także konsekwencja, przy pomocy których przywódcy Foxconna dążą do celu i które codziennie kierują przeciwko pracownikom.
Historie poszczególnych pracowników ukazują ich doświadczenia z reżimem produkcyjnym w Foxconnie, ich opinie na temat migracji, pracy, wypadków i oporu pracowniczego. W każdym przypadku powtarza się pragnienie ucieczki z fabryki, któremu często towarzyszy marzenie o „własnej firmie”. Samodzielność daje perspektywę niezależności, życia bez szefa nad głową. Bardzo często pojawia się proletariacki gniew przeciwko panującym stosunkom, a pracownicy znajdują jakieś formy codziennego oporu. Opowieści te pomagają spojrzeć za mury fabryki i hoteli pracowniczych – kapitalistyczny wyzysk wzięty pod lupę.3
Podczas debaty publicznej w Chinach, Europie i Ameryce Północnej, jaka rozgorzała po serii samobójstw z 2010 r., wyrażano przede wszystkim oburzenie spowodowane nadmiernym „wyzyskiem” w chińskich fabrykach Foxconna, celowym rozdzielaniem pracowników w internatach, zawłaszczaniem odszkodowań za wypadki przy pracy oraz zatrudnianiem nieletnich. Podjęcie kwestii nadmiernego „wyzysku” uzasadnia roszczenia dotyczące wyższych płac, przestrzegania przepisów prawa i „niezależnych” związków zawodowych, jednak równocześnie działa przeciwko konsekwentnej krytyce i skutecznej likwidacji kapitalistycznych stosunków pracy.
Opowieści na temat gniewu, rozpaczy, sabotażu i myślach o ucieczce zamieszczone w tej książce ukazują, że sposób zachowania i myślenia pracowników, wykonujących abstrakcyjne prace, których w każdej chwili można zastąpić, stanowi sam w sobie krytykę pracy i stosunku pracy najemnej. Codzienne spory i konflikty są mikropłaszczyzną walki klas i jako takie mają decydujące znaczenie w przypadku tworzenia się zbiorowej siły klasowej. Widać w nich także taktyczne manewry kapitału, który wykorzystuje wiele niewielkich konfliktów dotyczących czasu pracy, wynagrodzenia jak też stylu zarządzania występujących pomiędzy pracownikami produkcyjnymi i „małymi szefami” do odwrócenia uwagi od zasadniczego pytania o usankcjonowanie społeczeństwa fabrycznego i panowania klasowego. Niech pracownicy walczą o poprawę warunków wyzysku, byle tylko nie atakowali jego samej struktury!
Oczywiście powinniśmy, jak domagają się tego autorzy książki, wspierać pracowników Foxconna w ich walce. Chodzi o szybką poprawę ich sytuacji życiowej, zakończenie wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jak też stworzenie możliwości wyboru miejsca zamieszkania oraz życia razem z przyjaciółmi i rodziną. Jak jednak można osiągnąć tę poprawę, skoro takie formy walki jednocześnie sprawiają, że ma ona tylko przejściowy charakter, a kapitalistyczna nędza wciąż nie przemija? Nie uda się tego zrealizować, przyjmując strategię związków zawodowych czy mając nadzieję na pośrednictwo państwa. Możliwe jest to jedynie poprzez wzmacnianie bezpośredniej siły pracowników i ich zdolności do walki, dzięki solidarnościowym formom oporu, rozwojowi egalitarnej ekonomii i organizacji życia społecznego wolnego od panowania klasowego. Kwestią kluczową wobec tego jest to, czy z obecnego zbiorowego oporu jako praktycznej krytyki systemu pracy najemnej – w Foxconnie czy gdzie indziej – powstanie nowa polityczna struktura klasowa, która zburzy fundamenty (chińskiego) systemu fabrycznego. Książka nie może dać odpowiedzi na to pytanie, dostarcza jednak ważnego materiału do oceny sytuacji i ożywienia dyskusji.
Istnieje wreszcie bezpośredni związek pomiędzy warunkami pracy iNiewolników a ceną, jaką płacimy za produkowane przez nich gadżety – jeśli w ogóle możemy sobie na nie pozwolić. Jeżeli na tablecie, na którym czytamy tę książkę, jest ich pot i krew, to nie ulega wątpliwości, że jesteśmy współodpowiedzialni. To nie wezwanie do bojkotu dóbr konsumpcyjnych ani lobbowania przeciwko zarządom koncernów elektronicznych, ponieważ te ostatnie formy działania prowadzone „w dobrej wierze” jeszcze bardziej utrwalają podziały na konsumentów/producentów oraz ludzi z „Krajów Trzeciego Świata”/„metropolii”. Ataki na standardy płacowe i próby zaostrzenia wyzysku mają miejsce na całym świecie – jak widać to choćby na przykładzie dwóch artykułów na temat Foxconna w Czechach i strajku w Specjalnej Strefie Ekonomicznej w Polsce. Praktyczna solidarność powstaje z wyniku nawiązania relacji pomiędzy własną walką przeciwko wyzyskowi a walkami pracowników w innych miejscach – w tym przypadku iNiewolników w chińskim Foxconnie. Kluczowym zadaniem jest więc organizowanie się we wszystkich miejscach w walce przeciwko wyzyskowi. Dopiero wówczas uda się – pomimo wszelkich różnic – sformułować i zrealizować wspólny cel: koniec kapitalizmu.
Tłumaczenie na język niemiecki
Książka ukazała się pierwotnie na początku 2011 r. w Hongkongu pod tytułem „Foxconn: Seria samobójstw za lśniącą fasadą“ (Fushikang Huihuang Beihou De Lianhuantiao). Wydanie niemieckie oparte jest jednak na wersji poprawionej i opublikowanej w 2012 r. w Chinach pod tytułem „Ja w Foxconnie” (Wo Zai Fushikang). W wydaniu niemieckim poszczególne rozdziały zostały skrócone. Rozdział omawiający walki pracownicze w Foxconnie napisany został przez Jenny Chan, Pun Ngai i Marka Seldena z myślą o angielskim wydaniu przeznaczonym do publikacji w 2013 r. i tutaj uzupełniony. Imiona pracowników wymienionych w książce, z wyjątkiem Tian Yu, są pseudonimami. Opowiadania pracowników, które nie znalazły się w wydaniu drukowanym, można przeczytać na stronie internetowej książki: http://www.gongchao.org/de/islaves-buch.
Tłumaczenie i publikacja książki możliwe były dzięki wsparciu licznych przyjaciół i towarzyszy. Podziękowania składam Bao Chengliang, Chen Huiling, Chen Wei, Cheng Pingyuan, Deng Yunxue, Dong Junyan, Fan Lulu, Guo Yuhua, Han Yuchen, Jin Shuheng, Kong Wei, Li Changjiang, Li Li, Li Qi, Liang Zicun, Liu Jing, Liu Ya, Lu Huilin, Pun Ngai, Ren Yan, Shen Cheng, Shen Yuan, Su Yihui, Tang Weifeng, Wang Wei, Xu Yi, Xu Hui, Xu Qingqing, Zheng Yiyi oraz Jenny Chan, którzy byli uczestnikami badań Foxconna w Chinach, Danielowi Fuchsowi za jego cenną współpracę przy tłumaczeniu rozdziałów z języka chińskiego, Lu Ying i Yukman za ich przydatne wskazówki dotyczące tłumaczenia, Martinowi Birknerowi z wydawnictwa Verlag Mandelbaum za cierpliwość i wsparcie, Deviemu Sacchetcie i Rutvicy Andrijasevic za ich ogromny wkład w opracowanie tematu Foxconna w Czechach, a także przyjaciółkom i przyjaciołom z Berlina, Poznania i Wrocławia za ich wkład dotyczący analizy strajków w chińskiej fabryce elektroniki w Polsce.
Przyłączam się także do podziękowań wydawców oryginalnego chińskiego wydania niniejszej książki, którzy piszą tak: „Pragniemy serdecznie podziękować pracownikom wszystkich fabryk Foxconna. Poświęciliście swój cenny wolny czas, aby odpowiedzieć na nasze pytania, opisać system Foxconna, opowiedzieć o swoich doświadczeniach i uczuciach, dopuścić nas do świata Foxconna. Nadało to naszym badaniom sens i znaczenie jak również nauczyło respektu dla waszej pracy i waszego życia”.
Przypisy
1 Na temat łańcucha wytwarzania wartości i zysku w Foxconnie i Apple’u dalej w „Imperium Foxconna”.
2 Ówczesny szef Apple’a Steve Jobs przykładowo stwierdził: „Foxconn to nie sweatshop. Jak się tam idzie to (…), no cóż, to jest fabryka, ale, mój Boże, chodzi o to, że mają tam restauracje, kina, szpitale i baseny, to znaczy, moim zdaniem, że jak na fabrykę, to jest bardzo ładna fabryka” (http://www.youtube.com/watch?v=2gOu50HaEvs).
3 Większość historii została spisana w czasie rozmów z pracownikami przeprowadzonymi przez uczestników grupy badawczej. Dlatego odzwierciedlają one również pytania, zdziwienie, dystans i sympatie osób badających.